روشنگري و بيداري ملل مسلمان به واقع عمده ترين و اصلي ترين آرمان و اهداف سيد جمال الدين حسيني اسدآبادي درطي چهار دهه قيام و تلاش وي درممالك اسلامي به شمار مي رود. نهضت بيدارگري در جهان اسلام كه سيد جمال الدين آگاهانه و از روي شناخت و تجربه، سنگ بناي آن را بنانهاد و در راه آن مصائب و سختي هاي فراواني را به جان خريد ضروري ترين و حياتي ترين گام در زمان خويش محسوب مي شود. چرا كه آنچه جهان اسلام و جوامع مسلمين را در طول قرن هاي متمادي در برابر انواع مشكلات دروني و ناخواسته يا ترفندهاي
بيروني و جريانات تحميلي به شدت تا به امروز نيز آسيب پذير ساخته است، عدم بيداري و فرو رفتن در خواب غفلت است.
لذا دراين يادداشت سعي شده ضمن اشاره به چرايي بيداري مسلمانان به عنوان يك ضرورت حياتي، بخشي از آثار و نتايج اين حركت ارزشمند سيدجمال الدين را به عنوان اولين پيشگام نهضت بيدارگري و روشنگري درجهان اسلام مورد توجه قرارگيرد.
اسلام تنها راه حل
به واقع اين شاخصه رفتاري و سلوك سياسي-بيداري و روشنگري- دربرخورد با جوامع اسلامي كه سيد و شاگردانش درسخت ترين شرايط آن را در اقصي نقاط جهان اسلام به اشكال مختلف دنبال كردند، نوعي تلاش براي بازگشت مسلمانان به اصل خويش درپرتو حقيقت اسلام بود. به باور وي تا زماني كه مسلمانان آگاهانه مباني و حقايق اسلام را از خرافات و انحرافات وارد شده در دين تشخيص ندهند و اين آموزه ها را در زندگي به معناي واقعي كلمه به كارگيري نكنند، شاهد نفوذ روزافزون و گسترش اين دين جاوداني در لايه هاي مختلف جامعه جهاني نخواهيم بود. لذا اسلام اصيل نيز كه به عنوان يك دين كامل زواياي پيدا و پنهان زندگي انسان ها را پوشش مي دهد، اثرپذيري و نفوذ پذيري آن مستلزم بيداري و آگاهي جوامع مسلمانان است. در پـرتو اين بيداري نه تنها زمينه براي جهاني سازي اسلام به عنوان يك الگوي موفق و بدون نقص درابعاد مختلف فراهم مي شود، بلكه زمينه براي خروج ساير اديان تحريف شده از ميدان زندگي انسان ها نيز با سرعتي مضاعف درجوامع مختلف فراهم خواهد شد. حقيقتي كه «پاپ بنديكيت شانزدهم» در سندي كه در واتيكان منتشر شد از آن تحت عنوان شعار جهاني «اسلام تنها راه حل» اظهار نگراني كرد و به تبع آن آينده اي مبهم را براي مسيحيان خاورميانه پيش بيني نمود.
استعمار ستيزي و تحول دردولت هاي اسلامي
مبارزه با موج اسلام خواهي كه همواره از سوي كشورهاي استعماري درقالب اسلام هراسي و اسلام ستيزي مورد توجه قرارگرفته است، نشان مي دهد اسلام مانعي جدي دربرابر چپاول و غارت منابع ارزشمند كشورهاي اسلامي به شمار مي رود. اما از آنجا كه فرياد اسلام خواهي و تلاش براي احيا ارزش هاي اسلامي تنها درپرتو بيداري ملل مسلمان ازخواب غفلت و روشنگري رهبران اسلام خواه شجاع شكل ميداني به خود مي گيرد، لذا هر نوع تغيير يا تحول بنيادي كه هر از چند گاه زمينه بيداري ملت هاي مسلمان را فراهم كرده و همواره از سوي استعمارگران جهاني و عوامل وابسته به شدت سركوب شده است.
سيدجمال الدين كه همواره دغدغه حضور بلند مدت كشورهاي سلطه جو و سلطه خو در ممالك اسلامي را با خود داشت و از سيطره آنان بر منابع و منافع مسلمانان به عنوان مانعي جدي در رشد و پيشرفت جهان اسلام رنج مي برد، تلاش جدي كرد تا اين بيدارگري را با هدف مبارزه با استعمارگران در قالب جنبش هاي مردمي و يا درمراحل تكاملي به انقلاب هاي مردمي تبديل كند. دراين ميان بيداري دولت هاي وابسته و درخدمت برنامه هاي موردنظر غربي ها راه ميان بر در رهايي از وابستگي كشورهاي اسلامي به شمار مي رفت. طوري كه در طول مبارزات سيدجمال الدين تلاش براي بيداري دولتمردان ممالك اسلامي نيز دركنار بيداري ملل مسلمان همواره مورد توجه و تاكيد اين رهبر ديني و متفكر برجسته قرارداشت.
به واقع تحول و تعالي موردنظر سيدجمال الدين كه در دو بعد مردمي و حكومتي در طول دوران مبارزات وي دنبال مي شد نشان از ضرورت اصلاح همزمان اين دو بخش داشت. يعني وجود مردمي بيدار و آگاه نسبت به جايگاه اجتماعي و سياسي خود در سطح جهان مي تواند درتعيين حاكمان صالح و لايق داراي اثر مستقيم باشد و از ديگر سو وجود رهبراني شايسته و شجاع كه ملت را نسبت به حقوق خود آگاه سازد و دراين مسير از آنان همراهي همه جانبه و هزينه طلب كند، مكمل همديگر مي باشند.
هرچند سيدجمال الدين در بيداري حكام وابسته به دنياي غرب موفقيت هاي چنداني كسب نكرد اما در نهضت بيداري ملل مسلمان به موفقيت هاي چشمگيري دست يافت طوري كه بنا به نظر برخي مورخين علل چرخش سيدجمال الدين از اتحاد دول اسلامي به سوي اتحاد ملل اسلامي را مي توان درهمين راستا جستجو كرد.
تلاش براي رهايي جهان اسلام از درد و رنج
نگاهي گذرا به وضعيت مسلمانان در اقصي نقاط دنيا و آنچه درمجموعه كشورهاي جهان اسلام به ويژه آنچه دريك دو قرن اخير تا به امروز روي داده، به خوبي نشان مي دهد بخش اعظمي از مشكلات و چالش هاي جهان همواره متوجه مسلمانان و كشورهاي اسلامي است. وقوع جنگ هاي داخلي، اشغالگري، انجام انواع عمليات هاي تروريستي، سقوط دولت ها، قتل و تجاوز، غارت و چپاول منابع، وجود بحران هاي جدي درحوزه امنيت، كاهش شاخص هاي رفاه، افزايش شديد فقر، وقوع بيماري و از همه مهمتر تبعيض هاي كاملاً آشكار جوامع جهاني بخشي از مشكلات كشورهاي اسلامي است كه نشان از آن دارد جهان اسلام با چالش ها و بحران هاي جدي مواجه است. اما از آنجا كه كشورهاي اسلامي به علت وجود منابع غني و ثروت هاي داراي ارزش مادي و معنوي فراوان همچنان از دير باز دركانون توجه دنياي غرب قرارداشته، تلاش براي وابستگي كشورهاي اسلامي در زمينه هاي مختلف راهبرد اصلي و نقشه راه دولتمردان غربي بوده است. طوري كه نقش دولت هاي استعماري در ايجاد بحران و چالش با شيوه هاي گوناگون همچون اشغالگري، تحريم، تفرقه، كودتا امكان ناپذير است و اين جريان با شيوه هاي نوين همچنان ادامه دارد.
لذا سيدجمال براي رهايي مسلمانان از درد و رنج هاي ريشه دوانده و كهن كه خود از نزديك در اقصي نقاط جهان اسلام آنان را به خوبي درك كرده بود، به بيداري دربرابر ترفندهاي بيگانگان و جلوگيري از تفرقه تاكيد مضاعف داشت و دراين راه برجزء پيشگامان تقريب مذاهب نيز به شمار مي رود.
هرچند امروزه جاي اسلام خواهان شجاع و انديشمندان اسلامي همچون سيدجمال الدين اسدآبادي در قيام هاي مردمي كشورهاي اسلامي همچون مصر خالي است اما باورها و آرمان هاي وي درحال به بار نشستن است و اميد مي رود اين حركات اسلامي كه از انقلاب اسلامي الگوگيري شده در آينده نزديك درتمام جهان اسلام به بار نشيند.
