تحولات خاورمیانه که از آن به عنوان بیداری اسلامی یاد می شود و طی چند سال اخیر در کانون سیاست جهان بوده است؛ با تحولات تونس و فروپاشی حکومت بن علی شروع و با اعتراضات بحرین ادامه یافت و به دیگر کشورها مانند مصر و لیبی نیز سرایت کرد. اگر چه وقوع این تحولات و حرکت های انقلابی و اصلاح طلبانه امری عینی و قطعی است؛ اما در مورد ماهیت، علل و عوامل تعیین کننده ی آن اتفاق نظر وجود ندارد به گونه ای که در هر دو حوزه ی سیاست عملی و نظری علل مختلفی برای این تحولات ذکر می شود. اگر بخواهیم با نگاهی تحلیلی به این موضوع بنگریم باید گفت که مجموعه ای از
عوامل داخلی و بین المللی، زمینه ساز جنبش بیداری اسلامی بوده است که در ذیل به اختصار توضیح داده می شوند.
۱- متغیرهای ملی: عوامل داخلی زیادی در شکل گیری بیداری اسلامی در کشورهای منطقه خاورمیانه (از جمله مصر، لیبی، یمن و بحرین) دخیل بوده اند که مهم ترین آنها عبارتند از: الف) دولت غیر دموکراتیک و سرکوبگر: نقش ماهیت نظام سیاسی بسته، غیردموکراتیک و سرکوبگر در شکل گیری تحولات انقلابی کشورهای خاومیانه و شمال آفریقا انکارناپذیر است؛ زیرا دولت های حاکم در این کشورها، محافظه کار و خصلتی سنت گرایانه دارند؛ به همین دلیل با هر گونه تغییری به شدت تهدید می شوند؛ بنابراین سعی در جلوگیری از این تغییرات دارند.در حالی که دموکراتیک شدن در بسیاری از نقاط
جهان روندی رو به توسعه دارد؛ حکومت های خارومیانه هم چنان در برابر تغییر شکل نظام های سیاسی خود مقاومت می کنند و از راه سیاست های جایگزین تحمیل و به همکاری خواندن، سرکوب و اصلاحات به قدرت می چسبند. ب) بحران و زوال اقتصادی: اقتصاد یک کشور یکی از مهم ترین متغیرهایی است که در بررسی تحولات کشورها مورد توجه قرار می گیرد. به عنوان مثال در مصر بیشترین شکاف اقتصادی در میان طرفداران مبارک به خصوص نظامیان این کشور با سایر توده مردم بود به صورتی که به عنوان یک متغیر کلیدی در حفظ وفاداری نظامیان به مبارک عمل می کرد. دولت مبارک آزادی عمل فراوانی به
نظامیان در زمینه ی فعالیت اقتصادی داده بود، به صورتی که بسیاری از نظامیان در زمینه تجارت اقتصادی پیچیده فعالیت داشتند. نقش نیروی نظامی در ساختار اقتصادی مصرهمواره سری و یپیچیده بود. نظامیان مصری از تولید مواد غذایی گرفته تا زیر ساختهای اقتصادی نقش گسترده ای را در زمان حکومت مبارک ایفا می کردند. کم کم همین تضادها بین نظامیان و توده های مردم زمینه ساز جنبش بیداری در کشور مصر شد. ج) ساختار مذهبی و قومی: در بسیاری از موارد دولت های حاکم بر خاورمیانه به نحو مطلوبی به مدیریت منازعات قومی و مذهبی نپرداخته اند. به همین دلیل، سهم متغیر
اقلیت های قومی و مذهبی و گسترش روز افزون شکاف های موجود از مهم ترین عوامل داخلی نا آرامی ها در خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است؛ به گونه ای که منجر به شکل گیری گروههای حامی دولت های مذکور و گروه های معترض با طیف گسترده از میانه رو تا مسلحانه شده است. به عنوان مثال مصر همواره به عنوان جامعه ای اسلامی مطرح بوده است؛ این در حالی است که انور سادات و مبارک از هر گونه اسلامی کردن جامعه مصر پرهیز کردند. از دید مقام های سابق مصری، گروههای مذهبی به ویژه اخوان المسلمین با حکومت اسلامی ایران در ارتباط هستند و همین دیدگاه از سوی سیاستمداران مصری
موجب محدود کردن اسلام گرایان گردید. بنابراین این کشور با سیاستهای سکولاریستی از ورود هر گونه جریان اسلام گریی در قدرت جلوگیری می کردند. د) ساختار جمعیتی: در دهه های اخیر عوامل متعددی مانند نابرابری جنسیتی و قائل بودن امتیازات ویژه برای مردان نسبت به زنان در جامعه وهمچنین عدم امکانات برای بهره برداری از نسل جوان از دیگر عوامل شکل گیری بحران در کشورهای خارومیانه بود. مصر به عنوان یکی از پرجمعیت ترین کشورهای خاورمیانه محسوب می شود که نیروی جوان بسیاری داراست؛ اما به نظر برخی نظریه پردازان، عدم پاسخگویی مناسب و صحیح از سوی مبارک به
بسیاری از نیازهای جمعیت جوان، بحرانی را به وجود آورد که نهایتا زمینه سقوط مبارک را فراهم کرد.
۲-متغیرهای بین المللی: منظور از متغیرهای بین المللی عواملی هستند که تحت عنوان فشار سیستماتیک بر کشورهای متصلب خاورمیانه وارد شده و زمینه های تحول در آنها را به وجود آورده است. خاورمیانه به عنوان منطقه ای بین المللی از نفوذ پذیری و نفوذ گذاری در بسیاری از مقاطع تاریخی برخودار بوده است به صورتی که به میزان زیادی حادثه ساز بوده وهم به میزان زیادی از دیگر حوادث بین المللی تاثیر پذیرفته است. به همین دلیل همواره از سوی دیگر کشورهای غیر مجموعه نیز به عنوان حوزه منفعتی مورد توجه بوده است. از مهم ترین عوامل بین المللی که زمینه ساز جنبش
بیداری اسلامی درکشورهای منطقه خارومیانه بوده است عباتند از: الف) نفوذ پذیری در برابر تبلیغات رسانه ای بین المللی: تهاجم رسانه های قدرتمند جهانی، برای کشورهای خاورمیانه به گونه ای مضاعف مساله ساز شده است. از جمله این مسائل می توان به تلاش برای ایجاد اصلاحات سیاسی در جوامع اسلامی اشاره کرد. در تحولات موجود در کشورهای تونس، مصر، لیبی، یمن و بحرین می توان به وضوح به این مسئله، یعنی ایجاد اصلاحات سیاسی را مشاهده نمود. می توان از زاویه ای دیگر نیز به این موضوع پرداخت که ایجاد نوعی حکومت از دید غرب به سبک دموکراسی های غربی در کشورهای
اسلامی می تواند به صورت دراز مدت تری منافع آنها را تامین کند؛ هرچند منافع کوتاه مدتی نیز ازطرف دولتهای حاکم بر این کشورها قبل از انقلاب نیز متوجه آنها می شد. یکی از مهم ترین تلاشهایی که برای تغییر سیستم حاکم بر کشورهای خاورمیانه موثر بود، ورود فضای مجازی به این عرصه است؛ به صورتی که در انقلاب مصر و تونس، برخی از شبکه های اجتماعی مانند تویتر و فیس بوک به ایفای نقش پرداختند. این رسانه ها در جریان انقلاب به یکی از مهم ترین ابزارهای معترضان تبدیل شده بود، به صورتی که باعث افزایش قدرت آنها و توانایی هماهنگ کنندگی انها می شد.علاوه بر این،
یکی از مهم ترین رسانه هایی که در جریان این تحولات به شدت فعالیت داشت، شبکه ی ماهواره ای الجزیره بوده است که با حمایت از معترضان و مخالفت با دولتهای حاکم، اطلاعات لحظه به لحظه را به انقلابیون می رساند. به طور کلی می توان گفت که یکی از مهم ترین دلایل گرلیش این کشورها به رسانه ها و شبکه های مجازی غربی، محدودیت رسانه های داخلی و کنترل شدید دولت بر روی رسانه ها و مطبوعات داخلی است که مهم ترین نمونه های آن را می توان در تونس و لیبی دید. ب) کاهش حمایت از دولت سرکوبگر: دومین متغیر بین المللی که به صورتی موثر در شکل گیری تحولات اخیر نقش
ایفاکرده، فشارهایی است که از جانب سازمان ملل متحد و امریکا بر این کشورها وارد شد. البته هر دو متغیر در ابتدای تحولات سیاست صبر و انتظار را پیشه کردند و از زمانی به صورت موثر از ایجاد تحول حمایت کردند که احتمال ماندن حکومتهای قبلی کم تر شده بود. با وجود این، به عنوان سیاستی اعلانی و حتی اعمالی، به افزایش فشار بر دولتهای حاکم بر این کشورها پرداختند. دست کم با توجه به شرایط بین المللی، حامیان رژیم های سرکوبگر و در راس آنها آمریکا سیاست کاهش حمایت از رژیم های این کشورها را در پیش گرفتند که به عنوان یکی از شرایط لازم برای شکل گیری جنبش های
انقلابی به شمار می رود. سازمان ملل متحد بیش ترین فشار خود را براساس منشور و اصول منشور اعمال کرده است و به منظور اجرای قطع نامه ها برنامه های مصوب از شورای امنیت به عنوان بازوی اجرایی استفاده کرده است که در راس آنها آمریکا قرار گرفته است. بنابراین در بررسی نقش سازمان ملل متحد در گسترش فرآیند دموکراسی یا حداقل سیاست اعلانی خود باید به نقش آمریکا نیز اشاره کرد. آمریکا به عنوان بازیگر فرامنطقه ای در خاورمیانه مدعی است که به دنبال گسترش دموکراسی است. از دید آمریکا با گسترش لیبرال دموکراسی و ایجاد فشار بر کشورهای منطقه خارومیانه، از این
طریق به صورت درازمدت می تواند منافع خود را در این منطقه حفظ کند. ج) تاثیر انقلاب اسلامی ایران: انقلاب اسلامی ایران به عنوان نخستین انقلاب منطقه ای بر علیه حکومتهای دیکتاتوری نیز نقش تعیین کننده ای در شکل گیری جنبش های انقلابی در کشورهای دست خوش انقلاب داشته است. این تاثیر گذاری از طریق کمک به تکوین ایدئولوژی انقلابی معارض یا آنچه فرهنگ سیاسی مخالفت خوانده می شود بوده است. جمهوری اسلامی ایران همچنین به عنوان نخستین دولت منطقه است که دموکراسی آزادانه ای را معرفی کرد و به عنوان یک الگوی اسلامی که دموکراسی و اسلام را با هم جمع کرده، از
جذابیت خاصی در میان ملتهای مسلمان منطقه برخوردار بوده است. با توجه به مسلمان بودن کشورهای مذکور، انقلابیون بر آن بوده اند تا با الهام از ایدئولوژی اسلام سیاسی تبلور یافته در انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران به عنوان حکومتی اسلامی نقش موثرتری از مذهب را در سیاست به کار گیرند. در شماره های آتی در مورد نقش و سیاستهای ایران در جنبش های بیداری اسلامی، به طور مفصل بحث خواهد شد.
مستجار
