راهکارهای رسیدن به بصیرت

همه مي دانيم بصيرت با «بصر» هم ريشه و در اصل به معناي بينش است؛ مفهومي اسلامي است و ريشه اش در قرآن و كلمات اهل بيت(ع) مخصوصا نهج البلاغه يافت مي شود. قرآن كريم درباره پيغمبر اكرم(ص) مي فرمايد؛ «قل هـذ ه سب يل ي أدعو لي اللّه علي بص يره أنا ومن اتّبعن ي…؛ من به سوي خدا دعوت مي كنم؛ هم خودم بصيرت دارم؛ هم كساني كه با من هستند و از من پيروي مي كنند.»(۱) در فرمايشات اميرمؤمنان(ع) تعبيرات عجيبي است. در جايي مي فرمايند: « نّ مع ي لبص يرت ي ما لبّست علي نفس ي و لا لبّ س عليّ…؛ من در اين راهي كه انتخاب كردم با بصيرتم. نه خودم خودم را فريب دادم، نه ديگري فريبم داد.(۲)» ذيل اين كلام، مقداري مفهوم بصيرت را روشن مي كند؛ كسي كه بصيرت دارد فريب نمي خورد، نه خودش خودش را فريب مي دهد؛ نه ديگران مي توانند فريبش بدهند. در دو جاي نهج البلاغه اين كلام تكرار شده است كه بسيار جلب توجه مي كند. براي درك بهتر اين كلام بايد حوادث آن زمان را در ذهن خود ترسيم كنيم تا كمابيش متوجه شويم كه اميرالمؤمنين از همان آغاز خلافت ظاهريشان با چه مشكلاتي روبه رو بودند كه اين چنين مي گويند.
جامعه اسلامي بعد از رحلت پيغمبر(ص) به راحتي سه خليفه را قبل از علي (ع) پذيرفت و به يك معنا خودش آنان را تعيين كرد. با اين كه در بين مسلمانان افراد بسياري در رخداد غدير حضور داشتند و با اميرالمؤمنين بيعت كردند ولي هفتاد روز بعد، آن را به فراموشي سپردند. بالاخره از سر خيرخواهي و براي اين كه جامعه اسلامي بي سرپرست نماند، خليفه تعيين كردند و مردم هم پذيرفتند. خاندان پيامبر و بعضي از اصحاب مانند سلمان و ابوذر و مقداد و برخي ديگر از انصار مخالفت كردند، اما صدايشان به جايي نرسيد و مجبور شدند امر واقع شده را بپذيرند. جامعه اي را تصور كنيد كه سه خليفه را خودش تعيين كرده و براي ساير كساني كه كانديداي خلافتند احترام زيادي قائل است. بعد، طلحه و زبير كه از كانديداهاي خلافت بودند به همراه همسر پيامبر حركتي را بر ضد اميرالمؤمنين آغاز كردند و همه اين حوادث بعد از بيعتي است كه با علي(ع) داشتند؛ آن بيعت عجيب تاريخي كه اميرالمؤمنين مي فرمايد آن چنان هجوم آوردند كه نزديك بود فرزندان من زير دست و پا له شوند. بعد از اين بيعت، علي (ع) يك طرف است و طرف ديگر زبير، طلحه و همسر پيغمبر. هر كدام از اين افراد به تنهايي استوانه اي هستند. اين ها جمع شدند و بر ضد علي شورش كردند. بصره را تصرف كردند و مي خواستند در آن جا حكومت تشكيل بدهند. فكر مي كنيد مردم درباره اين جريان چگونه قضاوت كنند؟ بنده خودم را جاي مردم آن زمان بگذارم؛ مي بينم علي، يكي از اصحاب پيغمبر، يك طرف است، اما طرف ديگر سه نفر هستند: يكي از آن ها همسر پيغمبر است. اين كه خانمي فرماندهي لشگري را بر عهده بگيرد يا به هرحال جزو يك قيام سياسي بر ضد خليفه باشد، بي سابقه بود. اين خيلي مسأله مهمي است. خيال مي كنم اگر بنده آن زمان بودم خيلي هنر داشتم، احتياط مي كردم؛ نه طرف علي مي رفتم نه طرف آن ها. بالاخره اين سه نفر نيز از اصحاب پيغمبرند؛ زبير پسرعمه پيغمبر است؛ سنش بيشتر از علي است؛ بزرگ بني هاشم است. طبعا در مردم تزلزل پيدا شد كه چگونه رفتار كنند. انسان وقتي اين دو كلام را از اميرالمومنين مي بيند، مي تواند حدس بزند كه حضرت در چه فشاري قرار گرفته بودند. فرمودند: خواب از چشم من ربوده شد؛ شب تا صبح فكر كردم؛ كار را زير و رو كردم؛ همه اطراف و تمام جوانب قضيه را سنجيدم؛ نتيجه اي كه از اين فكرها و تأملات گرفتم اين شد كه كار من بين دو چيز مردد است؛ بايد يكي از دو چيز را انتخاب كنم؛ يا با اين ها بجنگم يا از دين اسلام بيرون بروم؛ راه ديگري ندارم.
حضرت مي فرمايد شب تا صبح فكر كردم، همه جوانب را سنجيدم و به اين نتيجه رسيدم. اين طور نيست كه اگر با كسي اختلاف نظري داريم، به روي هم شمشير بكشيم. دعواي سياسي يا دعواي حزبي نيست. نّ مع ي لبص يرت ي؛ من مي فهمم دارم چه كار مي كنم. اين طور نيست كه از روي احساسات بگويم با شما مي جنگم. شب تا صبح فكر كردم، جوانبش را سنجيدم؛ قلبت ظهر الامر و بطنه؛ ظاهر و باطنش را سنجيدم تا به اين نتيجه رسيدم كه يا بايد با اين ها بجنگم يا از دين اسلام استعفا بدهم يعني اگر با اين ها نجنگم كافرم.
اگر در زمان علي (ع)بوديم
اگرمن و شما بوديم چه قضاوتي مي كرديم؟ نه تنها به سادگي نمي پذيرفتيم كه بايد با آنان جنگيد؛ بلكه مي گفتيم: آقا! حالا يك چيزي گفتند، يك كاري كردند، حكومتي مي خواهند، اصلا حكومت بصره را به اين ها بده و خودت را راحت كن! نه تنها حركت علي(ع)را تأييد نمي كرديم كه ته دلمان تخطئه هم مي كرديم. مي گفتيم: حالا اول كارت است چه كار داري با اينها بجنگي؟ فعلا چهار روزي بگذار اينها حكومت كنند. آن هاي ديگر كه به عنوان امير و فرماندار به مناطق مختلف مي فرستي بهتر از زبير هستند؟! بگذار بصره هم دست اين ها باشد، اما علي مي گويد: اگر با اين ها نجنگم كافرم. ببينيد فتواي امروز ما بعد از ۱۴۰۰سال پيشرفت علم و تحقيق و آشنايي به مقام عصمت، چه قدر با فتواي علي بن ابي طالب تفاوت دارد. هنوز هم درست باور نمي كنيم كه جنگ جمل حتما جنگ واجبي بوده، چه رسد به اين كه بگوييم اگر علي (ع) نمي جنگيد كافر مي شد؛ از دين خارج مي شد. اين چه دركي است؟ ما چه طور فكر مي كنيم و علي (ع) چه طور فكر مي كند!
شما احتمال مي دهيد چند درصد مردم اين گونه دلشان با علي بود؟ خيلي از كساني كه همراه علي جنگيدند مي گفتند چون بيعت كرديم سر قولمان مي ايستيم وگرنه اگر بنا بود روز جنگ بيعت كنند چه بسا حاضر نمي شدند. سنتي بود در عرب كه وقتي با كسي بيعت مي كردند و قولي مي دادند به اين زودي ها زير قولشان نمي زدند؛ خيلي نامردي مي دانستند. شايد آن قدر كه براي مردانگي خودشان اهميت قائل بودند به دين شان بها نمي دادند. خيلي از كساني كه در ركاب علي در جنگ جمل جنگيدند به خاطر بيعتشان بود. مي گفتند حالا كه بيعت كرديم آن را نمي شكنيم، ولي حقيقت اين است كه مسأله بسيار بغرنج بود. چيزي نبود كه به سادگي بشود براي آن تصميم گرفت. مخصوصا آن زمان كه هنوز مسأله عصمت ائمه درست روشن نبود. بسياري از امام زاده هاي مورد احترام ما كه خود ائمه اطهار به آنها احترام مي گذاشتند آن چنان كه بايد مسأله عصمت را باور نداشتند. 
عدم شناخت مردم از جايگاه امامت در زمان ائمه
براي اين كه يادي از امام (رض) شده باشد اين مطلب را كه در درس ايشان شنيدم، براي شما عرض مي كنم. ايشان فرمودند: بعد از شهادت امام سجاد (ع) يك روز امام محمدباقر (ع) و جناب زيدبن علي بن الحسين(۳) با هم نشسته بودند. جناب زيد كه عليه بني اميه قيام كرده بود، انتظار داشت كه برادرش در اين حركت نظامي عليه بني اميه مشاركت كند، ولي ايشان نظرشان اين نبود؛ وظيفه خودشان نمي دانستند و صلاح نمي دانستند. جناب زيد به امام محمد باقر (ع)عرض كردند شما مي دانيد كه پدر (امام سجاد) چه قدر به من علاقه داشت، به طوري كه لقمه مي گرفت و در دهان من مي گذاشت. اگر اين مسأله امامتي كه شما براي خودتان معتقديد درست است، چرا پدر به من نگفت كه برادرت امام بعد از من است و بايد از او اطاعت كني؟ معلوم مي شود زيدبن علي بن الحسين با آن جلالت، مسأله امامت برادرش را معتقد نبوده است و دليلش هم اين بوده كه اگر چنين چيزي بود با آن محبتي كه پدرم به من داشت به من فرموده بود. حضرت باقر(ع) يك كلمه فرمودند: م ن شفقت ه عليك م ن حرّ النّار لم يخب رك؛(۴) پدرم نگفت آن هم به خاطر محبتي بود كه به تو داشت. يعني مي ترسيد اگر بگويد تو نپذيري و در دينت مشكل پيدا بشود. منظورم از نقل اين كلام اين است كه واقعا مسائلي كه امروز براي همه ما اين چنين آسان حل شده، ۱۴۰۰ سال علما روي آن خون دل خورده اند تا تثبيت شده و امروز از اعتقادات يقيني ماست و در آن ترديدي نداريم. در زمان خود ائمه براي برادران امام و كسي مثل زيد خيلي روشن نبود. در چنين شرايطي شما فكر مي كنيد براي همه اصحاب جمل مسأله عصمت اميرالمؤمنين ثابت بود و ايشان را امام معصوم مي دانستند؟ مي گفتند: اينها خويش و قوم هاي پيغمبرند. حالا كه پيغمبر از دنيا رفته؛ اين نشد آن! آن كه سنش بيشتر است اول خليفه بشود، چون بزرگ تر است و احترامش واجب. وقتي بنا شد بين اين ها جنگ شود، خيال مي كردند جنگ دو برادر سر ارث است؛ او مي گويد سهم من است؛ ديگري مي گويد سهم من. در چنين معامله اي انسان حاضر شود در جنگ شركت كند و جانش را بدهد، كار ساده اي نيست. مي گويد اختلاف در ارث دارند، خودشان به گونه اي اختلافشان را حل مي كنند؛ چرا من بروم جانم را بدهم؟! مسأله بغرنج بود. در مقابل، دو تا از اصحاب بزرگ را مي ديد كه رقيب هاي او در خلافت بودند. در شوراي شش نفري كه خليفه دوم براي تعيين خليفه تشكيل داده بود يكي علي بود، يكي عثمان، يكي طلحه و يكي زبير. اينها به گونه اي در رديف علي حساب مي شدند؛ از جهتي چون سنشان و مثلا سوابق و موقعيت اجتماعي شان بيشتر بود، شايد خيلي ها آنها را بر علي مقدم مي داشتند. طبعا وقتي علي مي خواهد از مدينه به طرف بصره لشگر بكشد، دوستان و نزديكان ايشان مي گفتند كه آقا اين چه كاري است حالا؟! عجله نكنيد؛ بگذاريد حكومتتان پا بگيرد و جايتان باز بشود، بعد سراغ اين ها برويد. در نهج البلاغه دو بار(۵) از اميرمؤمنان اين مسأله نقل شده كه من اين جريان را زير و رو كردم؛ آن قدر در اطرافش فكر كردم تا كاملا برايم روشن شد كه يا بايد بجنگم يا از دين محمد (ص) خارج بشوم. اين بصيرتي است كه علي (ع) ادعا مي كند.
سخنراني حضرت آيت الله مصباح يزدي(دامت بركاته) در جمع ناظران شوراي نگهبان ـ ۶/۱۲/۸۹ 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱٫ يوسف، ۱۰۸٫
۲ . نهج البلاغه، ص۵۴ و ۱۹۴٫ظاهرا اشاره به برخوردي است كه با اهل جمل و بعد از آن با ساير ناكثين، مارقين و قاسطين داشتند.
۳ . زيد امام زاده بسيار بزرگوار و محترمي است. كسي است كه سند صحيفه سجاديه به خانواده ايشان منتهي مي شود و ناقل آن است. امام باقر(ع) نيز به ايشان خيلي كمك و احترام مي كردند. ايشان قيام معروفي بر ضد بني اميه داشتند و بالاخره دراين راه شهيد شدند و بدنشان به دار آويخته شد و براي شهادت ايشان مصيبت بزرگي بر اهل بيت وارد شد.
۴ . الكافي، جلد ۱، ص ۱۷۴٫
۵٫ البته احتمال دارد يك سخنراني بوده و يك تكه اش دو بار نقل شده است.
زلال بصيرت روزهاي پنج شنبه منتشر مي شود.